کمـال الدیـن اسـماعیل از شـاعران بـزرگ قــرن ششــم و اوایــل قــرن هفتــم اســت. دیــوان او بارهــا بــه چــاپ رســیده اســت امـا قسـمت تراژیـک زندگـی او ایـن اسـت کــه ایــن انســان واله و خردمنــد در ســال 635 ق زمانــی کــه قــوم خونخــوار مغـول بـه اصفهـان حملـه کـرده بـود، بـه دسـت آنـان کشـته شـد. در واقـع او نمـاد مظلومیــت مــردم اصفهــان در مقابــل قومـی اسـت کـه تـا دنـدان مسـلح بودند. جـا داشـت کـه مقبـره او در این چنـد قرن به عنوان سـمبل ایسـتادگی و مظلومیت اصفهــان، آراســته و بلندمرتبــه میشــد، امــا گویــا سرنوشــت او چنیــن نبــود. چندیـن قـرن مقبـره او در اتاقـی کوچـک در خانــه ای در کنــج محلــه جویبــاره اصفهــان در حالــت انــزوا و گمنامــی بــه ســر میبــرد. شــاید آنجــا خانقــاه یــا خانــه او بــوده اســت. ایــن وضــع ادامــه داشـت تا روزی کـه در دوران رضاشـاه به تدریـج اهالـی فرهنـگ اصفهـان بـه خـود گفتنــد کــه »چــرا بایــد مقبــره ایــن شــاعر باقـدر، ایـن طـور بیقـدر افتـاده باشـد؟« محقــق ادبــی اصفهانــی، حســن وحیــد دســتگردی، در ایــن آگاهی بخشــی و تحریــک کــردن افــکار عمومــی بســیار تــلاش میکــرد. (بحرالعلومــی، 1355 ، ص 679 )در آن روزگار اصفهــان شـهرداری داشـت بـه نـام مشـیرهمایون کـه از قضـا نـام خانوادگـی او شـهردار بـود و چـون از اداره شـهربانی بـه بلدیـه آمـده بــود، او را ســرهنگ شــهردار میگفتنــد. او در ســال 1309 ش تصمیــم گرفــت بــه ایــن خواســته عمومــی جامــه عمــل بپوشــاند. قطعــه زمینــی وقفــی را در شــمال شــرقی میــدان انقلاب کنونــی و مجســمه آن روز پیــدا کردنــد و طاقنمایــی در آنجــا ســاختند تــا روزی کــه خــا ک قبــر یــا اســتخوانهای شــاعر از کنــج انــزوای جویبــاره بــه آن مــکان جدیـد منتقـل شـود. خبر مربـوط بـه آبان 1309 اســت: »همــان طــوری کــه از جدیــت حکمــران محتــرم اصفهــان انتظــار میرفــت و بالاخــره مســئله مقبــره کمال اســماعیل از مرحلــه حــرف قــدم در دایــره عمــل گــذارده، و اخیــرا بــر حســب صوابدیــد معظم الیــه مقــرر شــده اســت کــه مقبــره آن سـرمایه افتخـار اصفهـان و اصفهانـی از جوبـاره، کـه بـه مناسـباتی سـاختمان آن صورتپذیــر و مقتضــی نبــود، بــه خیابــان جدیــد دنبــال رودخانــه واقــع بیـن پـل چهاربـاغ و پـل خواجو، کـه یکی از بهتریـن خیابانهای اصفهـان خواهد شــد، منتقــل گــردد و در قســمت زمینــی کــه در اول خیابــان مزبــور بایرافتــاده و متعلــق بــه اداره بلدیــه اســت، بنــای زیبــای قشــنگی ســاختمان و خــا ک قبــر کمال الدیــن بــه عمــارت جدیــد انتقــال یابد.«(روزنامــه اخگــر، ش 457 ،19 آبــان 1309 )قطعــه زمینــی کــه در نظــر گرفتــه شــده بــود بســیار کوچــک بــود. گویــا مســاحت آن فقــط 21 متــر مربــع بـود. روزنامه اخگـر از ایـن کوچکی زمین دلخــور بــود، امــا بــه موقعیــت مکانــی زمیــن دلشــاد بــود کــه میتوانســت جبــران وســعت انــدک را بکنــد »گرچــه زمینـی کـه انتخـاب شـده تـا حـدی قلـت وســعتش متناســب بــا بنــای مقبــره آن شاعر عظیم الشـأن نیسـت، ولی اهمیت موقـع و محـل آن جبـران کسـر را میکند. مقبــره جدیدالبنــا دارای باغچــه، گلکاری زیبــا و عمــارت مخصوصــی جهـت کتابخانـه و قرائتخانـه خواهد شـد و به همیـن جهـت همـه روزه مطاف صدهــا افــراد اهالــی ایــن شــهر شــده و رونــق و ابهــت مخصوصــی بــه خــود خواهــد گرفت(همان).
خیابان کمال اسماعیل زمانــی کــه زمیــن آمــاده شــد و مقدمــات سـاخت عمـارت فراهـم میشـد، نهضت خیابان کشــی اصفهــان نیــز در حــال اجــرا بــود. سراســر جــاده شــمالی کنــار رودخانــه (آن چــه را کــه دنبال رودخانــه میگفتنــد) در حــال آماده شــدن بــود. بنــا بــه مناســبت ســاخت بنــای مقبــره شـاعر، مدیـران شـهری تصمیـم گرفتنـد کــه از ســی و ســه پــل تــا پــل خواجــو را خیابــان کمال اســماعیل بنامنــد. از نظــر شهرســازی نیــاز بــه ایــن خیابــان جدیدالاحــداث بــرای ایــن بــود کــه اتومبیلهایــی کــه از تهــران آمــده و بــه خیابــان چهاربــاغ عباســی وارد شــدهاند و قصــد رفتــن بــه ســمت یــزد و کرمــان را دارنــد، بتواننــد از ایــن راه حاشــیه رودخانــه بــه ســمت شــرق پیچیــده، دیگــر نیــاز نباشــد از روی سیوســه پــل یــا پــل خواجــو عبــور کننــد. ایــن هــم چشــم انداز خیابــان کمــال اســماعیل از زبــان روزنامــه اخگــر: »خیابــان جدیــد دنبال رودخانــه کــه اخیــرا موســوم بــه »کمال اســماعیل« گردیــده و تــا نصــف آن بیشــتر تســطیح نشــده بــود، اخیــرا نصــف دیگــرش نیــز تســطیح وتــا روز گذشــته بــه نزدیکــی پلهــای خواجــو رســیده بــود. ایــن خیابــان یکــی از بهتریـن گردشـگاههای مفـرح اصفهـان خواهــد شــد و در صورتــی کــه شــن ریزی آن هــم بــه همیــن نزدیکــی صــورت بگیــرد، عبورومــرور وســایل نقلیــه و کامیونهایـی کـه به طـرف یـزد و کرمان میرونــد از ایــن خیابــان صــورت گرفتــه و بنابرایــن پلهــای سیوســه چشــمه و خواجــو از صدمــات آمــد و رفــت آنهــا مصـون خواهد مانـد« (اخگـر، ش 463 ،1309)آبــان 29 بــه درســتی معلــوم نیســت کــه چــرا ایــن پــروژه انتقــال قبــر صــورت نگرفــت. تــا جایــی کــه بیســت وهفت ســال بعــد ، ســال 1337 ش( شــخصی بــه نــام »حســین مرنــدی« در روزنامــه محلــی مجاهــد بــه مدیــران شــهری پیشــنهاد کــرد یــا پــروژه را تکمیــل کننــد یــا آن کــه طــاق نمــای مذکــور را خــراب کننــد کــه ایـن قـدر بـرای گردشـگران سـؤال پیـش نیایـد کـه ایـن طـاق نمـا بـرای چیسـت؟ حســین مرنــدی، نقبــی بــه ســابقه امــر نیــز دارد: »در زمــان شــهرداری آقــای ســرهنگ شــهردار )مشــیر همایــون( یــک ســردرب بــه اصطــاح طــاق نمــا در اول خیابــان کمــال اســماعیل ســاختند، تــا اســتخوانهای شــادروان جنتمــکان خـاق المعانی، کمـال الدین اسـماعیل، شــاعر شــهیر اصفهــان را از بخــش ســه حمــل و در ایــن مــکان دفــن نماینــد و بــه همیــن مناســبت هــم نــام خیابــان از سیوســه چشــمه تــا خواجــو را بــه نــام نامــی کمــال الدیــن اســماعیل موســوم نمودنــد و سالهاســت بــه همیــن نــام شــهرت دارد. ولــی نــه از آوردن اســتخوانهای کمــال اســماعیل تــا ایـن تاریـخ که بیسـتوهفت سـال اسـت میگذرد، خبـری هسـت و نه طـاق مزبور خــراب شــده اســت. چــون سالهاســت ایــن طاقنمــا در جلــوی اتوشــویی میــدان مجســمه خودنمایــی میکنــد و مکـرر دیـده شـده اسـت کـه خارجیهـا از موجودیــت اســتفهام آمیز ایــن طاق نمــا ســؤال مینماینــد، از تیمســار ســرتیپ مختــاری، شــهردار محتــرم اصفهــان، کــه عالقــه خاصــی بــه کارهــای عمرانــی اصفهـان دارنـد، تقاضـا میشـود بـه ایـن موضـو ع توجـه فرمـوده، یـا واقعـا مقبـره کمال الدین اســماعیل را در همین محل بـا طـرز آبرومنـدی بسـازند و اسـتخوان یـا خــا ک قبــر مرحــوم خــلاق المعانــی را بــه این محـل بیاورند و بـا تشـریفات خاصی دفــن نماینــد یــا طاقنمــای فعلــی را خراب و اصـوال نسـبت به عـوض نمودن نمــای زننــده ایــن گوشــه میــدان کــه فـوق العـاده نازیباسـت، اقـدام نماینـد)مجاهــد، ش 381 ،24 تیــر 1337.) بــا وجــود ایــن درخواســتها، کار همچنــان بلاتکلیــف مانــد و ســرانجام سـالها بعـد تصمیـم بـر ایـن گرفتـه شـد کـه از انتقـال قبـر صرفنظـر شـود. شـاید حضــور و پیشــنهادات هیئــت اعزامــی از ســوی انجمــن آثــار ملــی در ســال 1342 در ایـن امر مؤثـر بوده اسـت. آنهـا بدون در نظــر گرفتــن طاقنمــا و آن خیــال ناپختــه، نظــر دادنــد »بــرای ترتیــب آرامــگاه شایســته جهــت کمال الدیــن اسـماعیل، سـراینده نامـی، قرار اسـت در مرحلـه اول از طـرف شـهرداری اصفهـان نســبت بــه احــداث خیابــان مناســبی در محلــه قدیــم جویبــاره اقــدام شــود تــا انجمـن آثـار ملـی بتوانـد جهـت آرامـگاه مزبــور، آنچــه درخــور چنیــن امــری باشــد عملــی نمایــد و امیــدواری مــیرود اســتانداری و شــهرداری اصفهــان پــس از پایــان کار آرامــگاه صائــب بتواننــد ترتیــب کار خیابــان موردالذکــر را بدهنــد و منظـور فـوق نیـز بـه موقـع خـود عملـی گردد.« (سازمان اسـناد 77730 /293 )چــه بســا اعضــای انجمــن آثــار ملــی و مدیــران شــهری خواســته باشــند کــه »ترا کــم« آثــار تاریخــی در شــهر اصفهــان منــوط بــه اطــراف رودخانــه نباشــد و در جاهـای دیگـر نیـز آثـاری بـرای بازدیـد و دیــدن بمانــد. بــر ایــن اســاس در ســال 1345 مدیــران شـهری تصمیـم گرفتنـد آن قطعـه زمین میــدان انقــاب را بــه فــروش رســانیده و پـول آن را بـرای سـاخت مقبـره بر سـر قبر شــاعر در همــان جویبــاره هزینــه کننــد. »قطعــه زمیــن موقوفــه واقــع در میــدان پهلــوی اصفهــان ) در شــمال شــرق پــل سی وســه چشــمه( بــه مســاحت حــدود بیسـت و یـک متـر مربـع کـه طاقنمایـی بــه نــام مقبــره کمالاســماعیل در آن سـاخته شـده بـود، در سـال 1345 بـرای کمـک بـه بنـای آرامـگاه آن شـاعر بـزرگ فروختــه شــد و طاقنمــا را هــم خــراب کردنــد. در نامــهای کــه ســرکار ســرهنگ زاهــدی، مدیــر کل اوقــاف منطقــه اصفهــان در همــان ســال بــه انجمــن آثــار ملــی نوشــته یــادآور شــدهاند کــه مبلــغ دویست وســی ویک هــزار ریــال بهـای قطعـه زمیـن موقوفـه کمال الدین اسـماعیل واقـع در میـدان پهلـوی کـه از قــرار متــری یــازده ریــال فروختــه شــده، بــرای کمــک بــه ســاختمان مقبــره آن شــاعر عالیقــدر در بانــک موجــود میباشــد« )بحرالعلومــی، 1355 ، ص679 .)سـال بعـد مهنـدس ابراهیـم همایونفــر، اســتاندار وقــت اصفهــان، بــه شــهرداری ایــن شــهر فشــار آورد کــه هرچـه سـریعتر خیابـان »کمـال« امروزی ســاخته شــود. ســرانجام در ســال 1349 خیابـان کمال کلنـگ خورد و سـاخت آن آغـاز گردیـد. سـه سـال بعـد کـه خیابـان کمــال کشــیده شــد، غلامرضــا کیانپــور، اســتاندار وقــت اصفهــان از انجمــن آثــار ملـی خواسـت کـه هـر چـه سـریعتر نقشـه مقبــره کمــال اســماعیل را تهیــه نمایــد. ایـن انجمـن در سـال 1352 در پاسـخ بـه او نوشــت »طبــق نظــر انجمــن اثــار ملــی قــرار اســت آقــای مهنــدس آیــت الله زاده شــیرازی، رئیــس دفتــر فنــی ســازمان ملــی حفاظــت آثــار باســتانی، طــر ح بنــای آرامــگاه کمال الدیــن اســماعیل را بــا توجــه بــه وضــع زمیــن و مقتضیــات محــل تهیــه نمایــد« )بحرالعلومــی، 1355 ،ص 683 .)نکتــه مهــم اینکــه محوطــه یــا باغــی نیــز در کنــار خیابــان تــازه تأســیس آزادســازی شــده و تــا 25 خــرداد 1353 آن محوطــه حصارکشــی شـده بـود. اصـل کار یعنـی سـاخت مقبره نیــز بــه مهنــدس آیــت الله زاده شــیرازی سـپرده شـد. قرار شـد او نقشـه سـاختمان آرامـگاه را کشـیده و بـر انجـام آن نظـارت نمایــد. آخریــن کارهایــی کــه تــا قبــل از سـال 1355 در آنجـا انجـام گرفـت بدین ترتیــب بــود »هم اکنــون اتاقهایــی بـرای دفتـر و انبـار و سـکونت نگهبـان در مشــرق محوطــه ســاخته شــده و از چــاه عمیــق و موتــور بهره بــرداری میشــود. موتـور خانـه و کنتور بـرق آمـاده گردیده و در اطـراف محوطـه درخـت کاشـته شـده اسـت. نقشـه های الزم نیـز تهیـه گردیده و پــس از آن کــه بــه نظــر آقــای مهنــدس فروغــی رســید و مــورد تصویــب انجمــن قــرار گرفــت، ســاختمان اصلــی آرامــگاه آغاز خواهـد شـد« )بحرالعلومـی، 1355 ، ص 685.) بـــه درســـتی نمیدانـــم آیـــا ایـــن پـــروژه بـــه انتهـــا رســـید و آیـــا بنایـــی کـــه بـــر ســـر مقبـره شـاعر قـرار بـود سـاخته شـود، بـالا رفــت یــا خیــر؟ امــا امــروزه کســی کــه بــه زیـــارت قبـــر کمـــال اســـماعیل مـــیرود، بــا محوطــه بــاغ ماننــد و یــک شــهربازی کوچـــک در اطـــراف آن مواجـــه میشـــود و در گوشـــه ایـــن محوطـــه، اتـــاق بســـیار کوچکی اسـت کـه گویـا درب آن همیشـه بســـته اســـت، از پنجره هـــای فـــولادی اتـــاق کـــه بـــه داخـــل بنگریـــد، ســـنگ قبــری ســیاهرنگ بــه چشــم میخــورد و تابلویــی روی دیــوار کــه بــه مــا میگویــد ایـــن عمـــارت در ســـال 1378 توســـط شـــهرداری اصفهـــان بازســـازی شـــده اســـت. بیشـــتر کـــه پرس وجـــو میکنیـــد متوجــه میشــوید ایــن مقبــره بیــن اداره اوقـــاف، شـــهرداری و ســـازمان میـــراث فرهنگـــی محـــل اختـــاف شـــده اســـت. هیچکـــدام بـــا آن دیگـــری همـــکاری نمیکنـــد تـــا بنایـــی درخـــور اصفهـــان و ایـــن شـــاعر گرانقـــدر بـــاال بـــرود یـــا حتـــی بنـــای فعلـــی بـــه درســـتی مرمـــت شود. بــه نظــر صاحــب ایــن قلــم گویــا تقدیــر صاحـــب مقبـــره چنیـــن اســـت کـــه همچنـــان کـــه بـــه تیـــغ جفـــای مغـــول زندگـی را وداع گفـت، باقـی عمـر و روزگار بـرز خ را نیـز در گمنامـی و انـزوا بگذرانـد. مقبـــره کمال اســـماعیل میتوانســـت بهتـــر از ایـــن عمـــل آمـــده و یکـــی از مکانهـای گردشـگری اصفهـان باشـد. خصوصـــا آن کـــه روبـــه روی آن »منـــار ســـاربان« ســـر بـــرآورده و کمـــی آن ســـوتر »دو منـــار دارالضیافـــه« جلـــوهای بـــه محلـــه جویبـــاره داده اســـت. جالـــب اســت کــه درســت چســبیده بــه اتاقــک مقبـــره کمال اســـماعیل، یـــک کنیســـه بسـیار معـروف یهـودی بـه نـام »کنیسـه مـــأ نیســـان« قـــرار دارد کـــه آن هـــم بـــه همـــراه معمـــاری تأمـــل برانگیـــز محلـــه جویبـــاره، بـــه عنـــوان یکـــی از محـــلات اقلیت نشــین اصفهــان، روزی میتوانــد در مســـیر گردشـــگری ایـــن محلـــه قـــرار گیـــرد و بـــه گردشـــگران خارجـــی نشـــان دهـد کـه شـهری ماننـد اصفهـان چگونه قرنهـــا بـــا مهربانـــی پذیـــرای ادیـــان توحیـــدی دیگـــر بـــوده اســـت.